Τό κυρίως πρόβλημα καί οἱ ὑπεκφυγές, Γιανναρᾶς Χρῆστος

Γράφει ὁ πάντοτε σημερινός καί πάντοτε οἰκεῖος, σέ πανανθρώπινη κλίμακα, Πασκάλ: «Δέν ξέρω ποιός μέ ἔβαλε στόν κόσμο, οὔτε τί εἶναι ὁ κόσμος, οὔτε τί εἶμαι ἐγώ ὁ ἴδιος. Εἶμαι μέσα σέ ἄγνοια τρομαχτική γιά τό κάθε τί... Ὅταν λογαριάζω τή μικρή διάρκεια τῆς ζωῆς μου σχεδόν νά τήν ἐξαφανίζει ἡ αἰωνιότητα ἡ πρίν ἀπό μένα καί ἡ μετά ἀπό μένα -"ὡς μνεία καταλύτου μονοημέρου παρώδευσε"-, τόν μικρό χῶρο πού καταλαμβάνω ἀλλά καί πού βλέπω, (χῶρο) ἀφανισμένο κι αὐτόν μέσα στήν ἀπεραντοσύνη διαστημάτων δίχως πέρατα πού τά ἀγνοῶ καί μέ ἀγνοοῦν, τότε τρομάζω κι ἀπορῶ νά μέ βλέπω ἐδῶ καί ὄχι ἐκεῖ, ἀφοῦ δέν ὑπάρχει λόγος κανένας γιατί ἐδῶ κι ὄχι ἐκεῖ, γιατί τώρα κι ὄχι ἄλλοτε. Ποιός μέ ἔβαλε σέ αὐτό τό ἐδῶ καί σέ αὐτό τό τώρα; Μέ ποιανοῦ τή διαταγή καί τή χειραγώγηση αὐτός ὁ τόπος καί αὐτός ὁ χρόνος προορίστηκαν γιά μένα;

...Δέν βλέπω παρά μόνο ἀπεραντοσύνες ἀπό κάθε μεριά πού μέ περικλείνουν σάν ἕνα ἴχνος καί σάν μία σκιά μέ διάρκεια τόση ὅση μία στιγμή ἀνεπίστρεπτη.

Τό μόνο πού ξέρω εἶναι ὅτι σέ λίγο θά πεθάνω, ἀλλά αὐτό πού κυρίως ἀγνοῶ εἶναι ὁ ἴδιος ὁ θάνατος πού μέ περιμένει καί ἀποκλείεται νά τόν ἀποφύγω».

Λιτά, μέ εὐθυβολία καί τόλμη ἐκπληκτική, ὁ μέγας σοφός του 17ου αἰώνα μιλάει γιά τό καίριο πρόβλημα κάθε ἀνθρώπου σέ κάθε τόπο καί σέ κάθε καιρό. Ἐμεῖς οἱ πολλοί - συντριπτική πλειονότητα τῶν ἀνθρώπων σέ κάθε τόπο καί σέ κάθε καιρό- ἀρνούμαστε νά δοῦμε τήν πραγματικότητα κατά πρόσωπο, νά ἀναμετρηθοῦμε μέ τά ἀγωνιώδη ἐρωτήματα. Τρέμουμε νά παραδεχθοῦμε τήν ἴδια μας τήν ἄγνοια, δέν ἀντέχουμε κρεμάμενοι στό κενό, δίχως ἀπαντήσεις.

Ὁρμέμφυτα ὁ ψυχισμός μᾶς παρακάμπτει τόν τρόμο τῆς ἄγνοιας, βρίσκει διεξόδους, γεννάει ὑπεκφυγές. Πολλές καί ποικίλες στάσεις διαμορφώνονται ἀπέναντι στό βέβαιo τοῦ θανάτου - ἡ ποικιλία τους ἀντανακλᾶ τίς διαφορές στήν ποιότητα ἤ καλλιέργεια τῶν ἀνθρώπων, ἀκόμα καί τίς διαφορές τῶν πολιτισμῶν.

Συχνότερη εἶναι μᾶλλον ἡ φυγή ἀπό τό πρόβλημα, ἡ προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νά ξεχάσει τόν θάνατο, συγκεντρώνοντας ὅλη τήν προσοχή καί τή φροντίδα του σέ δραστηριότητες πού κατακλύζουν ἀσφυκτικά τόν χρόνο του: βιοπορισμός, ἐπιδιώξεις εὐζωίας, ἀνάγκες δημιουργίας, φιλοδοξίες διάκρισης, κοινωνικῆς ἀνόδου, μέθη δημοσιότητας, κοινωνικοί ἀγῶνες, εἶναι οἱ πιό συνηθισμένες μορφές φυγῆς. Ἀποτελεσματικότερες αὐτές πού συνοδεύονται μέ στράτευση (πολιτική, ἰδεολογική ἤ ὅποια ἄλλη) καί λειτουργοῦν ὡς ὄπιο γιά τή μεταφυσική ἀποχαύνωση τοῦ ἀνθρώπου, τή λήθη τοῦ θανάτου.

Ὅ,τι θαυμάζουμε στούς πολιτισμούς τοῦ παρελθόντος εἶναι τά σημάδια πού μᾶς ἄφησαν πολύμοχθης ἄθλησης γιά νά συλλαβίσουν νόημα τῆς ζωῆς καί ἀπάντηση στό αἴνιγμα τοῦ θανάτου. Ναοί, ἀγάλματα, τραγωδική δραματουργία, δημοκρατία ὡς «ἄθλημα ἀληθείας», γλώσσα καί ποίηση τανυσμένες στήν ἔκφραση τοῦ ἀρρήτου. Βέβαια, ὁ δικός μας σημερινός πολιτισμός, ὁ «νεωτερικός» ὅπως τόν λέμε, ἐπιλέγει κομπάζοντας τή φυγή στήν ψευδαίσθηση, τήν ἄρνηση τῆς ἐπίγνωσης τοῦ θανάτου. Παρακάμπτει τόν πανικό μέ ναρκισσιστικά παραισθησιογόνα, μέ ἐπηρμένη καύχηση γιά τήν ὑπαρκτική μας ταυτότητα ὡς «προηγμένων θηλαστικῶν» πού ἔρχονται ἀπό τό μηδέν καί πηγαίνουν στό τίποτα. Πρόβλημα γιά τόν ἄνθρωπο σήμερα εἶναι ἡ μεγιστοποίηση τῆς κατανάλωσης, ἡ πληρέστερη δυνατή σωματική ἡδονή, ἡ ἄσκηση ἐξουσίας, ὄχι τό ἄγνωστο τοῦ θανάτου καί τό ἀναπότρεπτο τοῦ θανάτου. Ὅταν ἀναγγελθεῖ τό τέλος, ἡ ἐλπίδα ἐπικεντρώνεται στήν κατά τό δυνατό ἡδονικότερη φαρμακευτική εὐθανασία. Γιατί ὄχι;

Συχνή ὅμως παραμένει καί ἡ καταφυγή στό θρησκευτικό ἰδεολόγημα: Ἔχει ἀπαντήσει τό ἰδεολόγημα σέ ὅλα τά ἀγωνιώδη ἐρωτήματα τοῦ Πασκάλ - ὁρίζει τί ἀκριβῶς εἶναι ὁ θάνατος καί τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος καί ποιός τόν ἔβαλε στόν κόσμο, γιατί βρέθηκε στό συγκεκριμένο ἐδῶ καί στό συγκεκριμένο τώρα, πόσο ἐλεύθερος εἶναι ἤ πόσο ἠθικός παρά τούς ἄπειρους ἀνεξέλεγκτους παράγοντες πού τόν προκαθορίζουν. Καί πῶς, ἀπό αὐτή μόνο τή σκιά καί τή στιγμή τήν ἀνεπίστρεπτη πού εἶναι ὁ βίος, κρίνεται ἡ ἄχρονη εὐτυχία ἤ ἡ ἄχρονη καταδίκη τῆς ὕπαρξης τοῦ ἀνθρώπου. Ὅλα τά ξέρει τό ἰδεολόγημα καί σέ ὅλα ἀπαντάει. Θωρακίζει τόν ψυχισμό μέ σιγουριά, πού ἐπειδή εἶναι ψυχολογική πανεύκολα μεταβάλλεται σέ φανατισμό καί πεῖσμα. Γίνεται κοσμική δύναμη ἤ ἰδεολογική σιγουριά, ἐξουσία, στολή, κάνει πολέμους, σφάζει ἀντιπάλους στό ὄνομα τῆς «ἀλήθειας» πού ἔχει κωδικοποιηθεῖ στό θρησκευτικό ἰδεολόγημα.

Ἡ ἀγωνία τοῦ Πασκάλ, ἡ τίμια ὁμολογία τῆς ἄγνοιας καί τοῦ τρόμου γιά τό ἄγνωστο τοῦ θανάτου, εἶναι μᾶλλον γιά λίγους. Αὐτοί οἱ λίγοι ἦταν κάποτε ἀρκετοί γιά νά παράγουν πολιτισμό, σήμερα εἶναι σίγουρα περιθώριο. Πόσοι ἄνθρωποι στήν «ἀπεραντοσύνη» τῆς Ἱστορίας τόλμησαν νά ἀναμετρηθοῦν (εὐθέως καί δίχως ὑπεκφυγές) μέ τά ἐρωτήματα πού βασάνισαν καί τόν Πασκάλ; Μήπως εἶναι λιγότεροι κι ἀπό τά δάχτυλα τῶν δύο χεριῶν μας;

Πάντως, μέ ὅρους ἤ κριτήρια μεθοδολογικῆς συνέπειας, σεβασμοῦ τῶν ὁρίων τῆς γλώσσας, γρηγορούσας ἐπίγνωσης γιά τή διαφορά τῶν σημαινόντων ἀπό τά σημαινόμενα, τίμιας ἐμμονῆς στήν προτεραιότητα τῆς ἐμπειρίας καί ὄχι τῆς νόηοης (μέ ὅλες αὐτές τίς προϋποθέσεις) μόνο δύο μέσα στήν Ἱστορία ὀντολογικές θεωρήσεις νομίζω (προσωπική μου ἄποψη) ὅτι μποροῦν νά διεκδικήσουν πληρότητα: Ἡ προσωποκεντρική ὀντολογία τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ («βυζαντινοῦ» λέμε σήμερα) ἀποφατισμοῦ. Καί ἡ μηδενιστική ὀντολογία τοῦ Μάρτιν Χάιντεγγερ.

Ἡ στέρεα (στήν εἰλικρίνεια καί στόν ρεαλισμό της) ἀγωνία τοῦ Πασκάλ μπορεῖ νά μᾶς χρησιμέψει σάν μέτρο γιά νά διακρίνουμε πόση ἀτολμία καί φυγή ἀπό τό πρόβλημα τοῦ θανάτου κυριαρχεῖ σέ ἰδιοφυεῖς κατά τά ἄλλα φιλοσοφικές μέσα στήν Ἱστορία συλλήψεις. Ἀλλά καί πόσο ἀναξιοπρεπές ἰδεολόγημα («προοδευτικό», θρησκευτικό ἤ τσαρλατάνικου «ἐπιστημονισμοῦ») κυκλοφορεῖ πάντοτε γύρω μας.