Η Ακολουθία του Μεγάλου Αποδείπνου

 

Η Ακολουθία του Αποδείπνου ανήκει στις Ακολουθίες του Νυχθημέρου.

Το Απόδειπνο, είναι ευρύτερα γνωστή λόγω της συχνής, μάλλον καθημερινής, χρήσης της. Το Απόδειπνο είναι η δεύτερη στη σειρά Ακολουθία του Νυχθημέρου (μετά τον Εσπερινό, που είναι η πρώτη) και ακολουθεί το Μεσονυκτικό.

Α΄. Η προέλευση της Ακολουθίας

Το Απόδειπνο είναι μία από τις γνωστές ακολουθίες της Εκκλησίας. Πρόκειται για ακολουθία που αρχικά αποτελούσε κατ’ ιδίαν προσευχή των μοναχών, τελούμενη «ἐν τοῖς κελλίοις». Με την πάροδο των χρόνων οι μοναχοί, ακολουθώντας την αγαπημένη τους τακτική, αύξησαν το περιεχόμενο της ακολουθίας, με αποτέλεσμα να αποκτήσει αξιοσημείωτο μήκος. Επειδή, όμως, η ακολουθία ξέφυγε από τα όρια των μονών (σ’ αυτό βοηθούσε και η επικράτηση του μοναχικού τυπικού) και εισήλθε στις ενορίες, η μεγάλη χρονική διάρκεια αποτέλεσε πρόβλημα για την καθημερινή τέλεσή της. Έτσι, κατά τον 14ο με 15ο αιώνα δημιουργήθηκε αναγκαστικά μία επιτομή της, που έλαβε την ονομασία «Μικρό Απόδειπνο», για να ξεχωρίζει από την αρχική ακολουθία, η οποία θα ονομαζόταν πλέον «Μέγα Απόδειπνο».  

Το Μικρό Απόδειπνο, ως νεότερο και μικρότερο σε έκταση, επικράτησε στις ενορίες, ενώ το Μέγα περιορίστηκε ως ακολουθία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αφ’ ενός να παραμείνει και να καθιερωθεί το (Μικρό) Απόδειπνο ως καθημερινή ακολουθία, για χρήση από όλους τους πιστούς. Αφ’ ετέρου, το Μέγα δεν λησμονήθηκε, αλλά παρέμεινε σε χρήση κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Η λειτουργική αυτή περίοδος είναι κατάλληλη για μακροσκελείς ακολουθίες αλλά και αρκετά συντηρητική για μεγάλες αλλαγές. Έτσι, καθιερώθηκε η τέλεσή του ακόμη και στους ενοριακούς ναούς. Το Μεγάλο Απόδειπνο τελείται από τη Δευτέρα ως την Πέμπτη των εβδομάδων της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ενώ την Παρασκευή τελείται το  

Β΄ Η Θεολογική σημασία του Αποδείπνου

Το Απόδειπνο τελείται μεταξύ δείπνου και κατάκλισης. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μεγάλου Βασιλείου «συμπληρωθείσης δὲ τῆς ἡμέρας, ἡ εὐχαριστία περὶ τῶν ἐν αὐτῇ δεδομένων ἡμῖν ἢ κατωρθωμένων ἡμῖν, καὶ τῶν παρεθέντων ἡ ἐξαγόρευσις, εἴτε ἑκούσιον, εἴτε ἀκούσιον, εἴτε που καὶ λανθάνον πλημμέλημα γέγονεν, ἢ ἐν ῥήμασιν, ἢ ἐν ἔργοις, ἢ κατ’ αὐτὴν τὴν καρδίαν, περὶ πάντων ἐξιλεουμένων ἡμῶν διὰ τῆς προσευχῆς τὸν Θεόν. Μέγα γὰρ ὄφελος ἡ ἐπίσκεψις τῶν παρελθόντων πρὸς τὸ μὴ τοῖς ὁμοίοις αὖθις περιπεσεῖν. Διό φησιν· Ἃ λέγετε ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν, ἐπὶ ταῖς κοίταις ὑμῶν κατανύγητε. Καὶ πάλιν, τῆς νυκτὸς ἀρχομένης, ἡ αἴτησις τοῦ ἀπρόσκοπον ἡμῖν καὶ φαντασιῶν ἐλευθέραν ὑπάρξαι τὴν ἀνάπαυσιν· λεγομένου καὶ ἐν ταύτῃ τῇ ὥρᾳ ἀναγκαίως τοῦ ἐνενηκοστοῦ ψαλμοῦ»17. Δύο θεματικούς άξονες για αυτήν την ακολουθία παρουσιάζει ο Μέγας Βασίλειος: ευχαριστία για την παρελθούσα ημέρα και προσευχή για ήρεμο ύπνο και ανάπαυση, κατά την επερχόμενη νύκτα.

Είναι, λοιπόν, το Απόδειπνο ευχαριστία στον Θεό για τη νύκτα που πλησιάζει και θα προσφέρει ανάπαυση στον κουρασμένο άνθρωπο, αλλά και μία υπόμνηση του θανάτου, αφού ο νυκτερινός ύπνος είναι ένας τύπος του θανάτου, του μεγάλου ύπνου, από τον οποίο θα «ξυπνήσουμε»  με την κοινή Ανάσταση κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Επιπλέον, είναι μία προσευχή ώστε να περάσουν οι πιστοί την νύκτα ήρεμα και ανεπηρέαστα από τις επιθέσεις των σκοτεινών δυνάμεων. Είναι γνωστό στην παράδοσή μας, ότι η νύκτα είναι πρόσφορη για την εκδήλωση τέτοιων επιθέσεων,  από τις οποίες σώζει ο Κύριος.

Γ΄ Η τυπική διάταξη της Ακολουθίας

Όπως είδαμε, περί τον 14ο αιώνα υπήρξε η ανάγκη δημιουργίας μίας επιτομής της ακολουθίας του Αποδείπνου, κατάλληλη για χρήση στις ενορίες, αφού η μοναστηριακή ήταν εκτενής για τους λαϊκούς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να τελούνται δύο ακολουθίες, το Μέγα Απόδειπνο,  κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή και το Μικρό Απόδειπνο, κατά τη διάρκεια του υπόλοιπου λειτουργικού έτους.  Δηλαδή, το μεγαλύτερο σε έκταση (το Μεγάλο) ψάλλεται λιγότερες ημέρες, τις νηστίσιμες (Τεσσαρακοστή), ενώ τον υπόλοιπο χρόνο «συστέλλεται», καθώς αντικαθίσταται με το Μικρό.

Το Μέγα Απόδειπνο ψάλλεται πάντοτε στον κυρίως ναό, και στις μονές και στις ενορίες.

Το διάγραμμα της ακολουθίας του Μεγάλου Αποδείπνου έχει ως εξής:

– «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν…», «Βασιλεῦ Οὐράνιε, Παράκλητε…».

– Τρισάγιο

Α΄ ΜΕΡΟΣ

– Οι έξι Ψαλμοί του Αποδείπνου: 4ος «Ἐν τῷ ἐπικαλεῖσθαί με εἰσήκουσάς μου…», 6ος «Κύριε, μὴ τῷ θυμῷ σου ἐλέγξῃς με…», 12ος «Ἕως πότε, Κύριε, ἐπιλήσῃ μου εἰς τέλος;…», 24ος «Πρὸς σέ, Κύριε, ἦρα τὴν ψυχήν μου…», 30ος «Ἐπὶ σοί, Κύριε, ἤλπισα…» και 90ος «Ὁ κατοικῶν ἐν βοηθείᾳ τοῦ Ὑψίστου…».

– «Μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός…»

– Τρία τροπάρια «Τὴν ἡμέραν διελθών…», «Τὴν ἡμέραν παρελθών…» και «Τὴν ἡμέραν διαβάς…».

– «Ἡ ἀσώματος φύσις…»

– Το Σύμβολο της Πίστεως

– «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε…»

– Τροπάρια (τρία)

– Ευχή του Μεγάλου Βασιλείου «Κύριε, Κύριε, ὁ ῥυσάμενος ἡμᾶς…»

Β΄ ΜΕΡΟΣ

– «Δεῦτε προσκυνήσωμεν…» (τρίς)

– 50ος Ψαλμός «Ἐλέησόν με ὁ Θεὸς…»

– 101ος Ψαλμός «Κύριε, εἰσάκουσον τῆς προσευχῆς μου…»

– Προσευχή Μανασσή «Κύριε παντοκράτορ, ὁ Θεὸς τῶν Πατέρων ἡμῶν…»

– Τρία τροπάρια

– Ευχή «Δέσποτα Θεέ, Πάτερ παντοκράτορ»

Γ΄ ΜΕΡΟΣ

– «Δεῦτε προσκυνήσωμεν…» (τρίς)

– 69ος Ψαλμός «Θεός, εἰς τὴν βοήθειάν μου πρόσχες…»

– 142ος Ψαλμός «Κύριε εἰσάκουσον τῆς προσευχῆς μου…»

– Δοξολογία «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ…»

– «Κύριε τῶν Δυνάμεων…»

– Ευχή «Ὁ ἐν παντὶ καιρῷ…»

– Ευχή «Ἄσπιλε, ἀμόλυντε, ἄφθορε…»

– Ευχή «Καὶ δὸς ἡμῖν, Δέσποτα…»

– Ευχή «Ὑπερένδοξε, ἀειπάρθενε…»

– Ευχή «Ἡ ἐλπίς μου ὁ Πατήρ…»

– Ευχή «Τὴν πᾶσαν ἐλπίδα μου…»

– Κεφαλοκλισία – Απόλυσις

– «Εὐξώμεθα ὑπὲρ…»

– Τροπάριο «Πάντων προστατεύεις, Ἀγαθή…» ή «Σφαγήν σου τὴν ἄδικον Χριστέ…»

– «Δὶ’ εὐχῶν…».

Το Απόδειπνο απαρτίζεται από ψαλμούς, ευχές και ύμνους εξαιρετικού υμνολογικού και θεολογικού περιεχομένου, που αναδεικνύουν τους λατρευτικούς στόχους της ακολουθίας και τους ιδιαίτερους συμβολισμούς της. Το Μέγα Απόδειπνο επιμερίζεται σε τρία μέρη. Κατά τον Άγιο Συμεών Θεσσαλονίκης «τὰ μὲν οὖν ἀποδεῖπνα τῆς Ἁγίας Τεσσαρακοστης μεγάλα καὶ οὕτω καλούμενα καὶ εἰς τρεῖς διαιροῦνται μοίρας, εἰς τύπον τῆς Ἁγίας Τριάδος, καὶ τὴν ὑπὲρ ἡμῶν ἐξιλέωσιν…». Τριμερής ο καταμερισμός των ιερών κειμένων της ακολουθίας εις τύπον της Αγίας Τριάδος, ακόμη ένας ιερός συμβολισμός για το Απόδειπνο.

Αξίζει να υπογραμμιστεί η ιδιαίτερα πλούσια χρήση του Ψαλτηρίου. Συνολικά λέγονται δέκα Ψαλμοί (έξι στο πρώτο μέρος και από δύο στα υπόλοιπα μέρη), ενώ φαίνεται πως ο επιθυμητός αριθμός τους ήταν δώδεκα. στη θέση, όμως, του τρίτου Ψαλμού του δεύτερου μέρους έχει τεθεί η προσευχή του Μανασσή, ενώ στην αντίστοιχη θέσητου τρίτου μέρους αντί Ψαλμού έχει τεθεί η Δοξολογία25.  Το Απόδειπνο, αμέσως την έναρξή του (με το Εὐλογητὸς…, την προσευχή προς το Άγιο Πνεύμα «Βασιλεῦ Οὐράνιε …» και το Τρισάγιο),  περνά στο πρώτο από τα τρία μέρη του, όπου υπάρχουν 6 Ψαλμοί (4ος, 6ος, 12ος, 24ος, 30ος και 90ος), από τους συνολικά 10 της όλης ακολουθίας. Πρόκειται για ένα «ιδιότυπο Εξάψαλμο», αποτελούμενο από εκλεκτούς Ψαλμούς, με νυκτερινό περιεχόμενο, κατάλληλους για την προσευχή της Εκκλησίας αυτή την ώρα της ημέρας.

Ο Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός, μάλιστα, αναφέρει συγκεκριμένο στίχο από κάθε Ψαλμό, που αναδεικνύει την σημασία του ως νυκτερινής προσευχής. Έτσι από τον 4^ο Ψαλμό αναφέρει τον στίχο 9 «ἐν εἰρήνῃ ἐπὶ τὸ αὐτὸ κοιμηθήσομαι καὶ ὑπνώσω, ὅτι σύ, Κύριε, κατὰ μόνας ἐπ᾿ ἐλπίδι κατῴκισάς με», από τον 6^ο Ψαλμό τον στίχο 7 «λούσω καθ᾿ ἑκάστην νύκτα τὴν κλίνην μου, ἐν δάκρυσί μου τὴν στρωμνήν μου βρέξω», από τον 12ο τον στίχο 4 «φώτισον τοὺς ὀφθαλμούς μου, μήποτε ὑπνώσω εἰς θάνατον», από τον 24ο τον στίχο 5  «δίδαξόν με, ὅτι σὺ εἶ ὁ Θεὸς ὁ σωτήρ μου, καὶ σὲ ὑπέμεινα ὅλην τὴν ἡμέραν», από τον 30ο τον στίχο 6 «εἰς χεῖράς σου παραθήσομαι τὸ πνεῦμά μου» και από τον 90ο τον γνωστό στίχο 5 και το πρώτο μισό του στίχου 6  «οὐ φοβηθήσῃ ἀπὸ φόβου νυκτερινοῦ, ἀπὸ βέλους πετομένου ἡμέρας, ἀπὸ πράγματος ἐν σκότει διαπορευομένου», που αποτελεί και την πρώτη  βιβλική βάση της προσευχής προ της κατακλίσεως, που οδήγησε στην δημιουργία του Αποδείπνου.

Η επιλογή των στίχων μόνο τυχαία δεν είναι. Ξεχειλίζουν από την πίστη προς τον Θεό, ελπίδα για τη βοήθειά Του, ειλικρινή αισθήματα μετανοίας, εμπιστοσύνη στην δύναμή Του να συντρίψει τις δυνάμεις του σκότους, ακόμη και μνήμη θανάτου, αφού ο βραδινός ύπνος γίνεται τύπος του θανάτου. Οι Ψαλμοί αυτοί προσιδιάζουν στους στόχους του Αποδείπνου προβάλλοντας εμπιστοσύνη, συντριβή, ελπίδα και τελικά πίστη.

Ακολουθεί ένας αρχαίος ύμνος, το «Μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός…», που ψάλλεται σε β΄ ήχο. Αποτελεί δημιουργία της πρώτης περιόδου της Υμνολογίας (Α΄-Γ΄ αίωνες). Πρόκειται για επιλογή στίχων από το 8ο και 9^ο κεφάλαιο του Ησαΐα, που ψάλλεται αντιφωνικά κατά στίχο και χρησιμοποιεί ως εφύμνιο το ακροστίχιο του πρώτου στίχου «Ὅτι μεθ’  ἡμῶν ὁ Θεός». Κατά τον Άγιο Μάρκο τον Ευγενικό «μετὰ τοῦτο μέρη τινὰ Ἠσαΐου προφητείας ἀπολαβόντες ᾄδομεν, κατὰ τῆς τῶν δαιμόνων ἐνεργείας ἠμῖν συμβαλλόμενα, τῶν ἐν νυκτὶ μάλιστα τὴν πονηρὰν δύναμιν ἐπιδεικνυμένων».  

Στη συνέχεια, ψάλλονται τρία τροπάρια για να ακολουθήσει ακόμα ένας αρχαίος ύμνος, «Ἡ ἀσώματος φύσις…». Αποτελεί δημιουργία του Δ΄ αιώνα (δεύτερη περίοδος της Υμνολογίας). Είναι γραμμένος σε αυτοτελείς ενδεκασύλλαβους στίχους σε ημιστίχια ισοσύλλαβα (18 ημιστίχια).  Ψάλλεται σε ήχο πλάγιο β΄.  Το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται με το απαραίτητο Σύμβολο της Πίστεως, ως ομολογίας της πίστης μας, τον ενδιαφέροντα ύμνο «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε…», τρία τροπάρια και την εξαιρετική ευχή του Μεγάλου Βασιλείου «Κύριε, Κύριε, ὁ ῥυσάμενος ἡμᾶς…», που συγκεφαλαιώνει τα αιτήματα της προ του ύπνου προσευχής των πιστών. Αυτό το πρώτο μέρος, μπορούμε να υποστηρίξουμε, ότι αποτελεί μία πλήρη ακολουθία προ του ύπνου, που θα μπορούσε να υπάρξει και αυτοτελώς.

Το Μέγα Απόδειπνο, όμως, συνεχίζεται με το δεύτερο μέρος, ξεκινώντας με το «Δεῦτε προσκυνήσωμεν…» και τον 50ο Ψαλμό «Ἐλέησόν με ὁ Θεὸς…», τον απαραίτητο Ψαλμό μετανοίας για πολλές ακολουθίες της Εκκλησίας: «αὔθις ἀρξάμενοι τόν τε πεντηκοστὸν ᾄδομεν, ὡς μηδέποτε τοῦτον παραλελεῖφθαι, μετανοίας ὄντα διδακτικόν, ἢν ὀφείλομεν  ἐπιδείκνυσθαι τῷ Θεῷ διὰ βίου παντὸς» κατά τον Άγιο Μάρκο τον Ευγενικό.

Ακολουθεί ο 101ος Ψαλμός «Κύριε, εἰσάκουσον τῆς προσευχῆς μου…», που είναι Ψαλμός που προσιδιάζει σε ανθρώπους βαθύτατα προβληματισμένους και σε δυσχερέστατη θέση ευρισκομένους, που,  όμως, δεν απελπίζονται, αλλά με πίστη προσεύχονται στον Θεό,  ελπίζοντας στη δικαίωση και ανακούφισή τους.

Ακολουθεί η προσευχή του Μανασσή «Κύριε παντοκράτορ, ὁ Θεὸς τῶν Πατέρων ἡμῶν…», «ἀντὶ δὲ τοῦ τρίτου ψαλμοῦ τὴν Μανασσῆ βασιλέως προσευχὴν λεγομένην,  μετανοίας τε καὶ κατανύξεως ἀφορμὴν οὖσαν» κατά τον Άγιο Μάρκο τον Ευγενικό.

Το δεύτερο μέρος καταλήγει με τρία τροπάρια και την ευχή «Δέσποτα Θεέ, Πάτερ παντοκράτορ».

Στο τρίτο μέρος έχουμε πάλι το «Δεῦτε προσκυνήσωμεν…», Ψαλμούς, τον 69ο Ψαλμό «Ὁ Θεός, εἰς τὴν βοήθειάν μου πρόσχες…», με τον οποίο εντείνεται η προσευχή προς τον Θεό, που περιλαμβάνει το αίτημα της άμεσης βοήθειας προς τον αγωνιούντα άνθρωπο, τον 142^ο Ψαλμό «Κύριε εἰσάκουσον τῆς προσευχῆς μου…», στον οποίο επικρατεί τόνος συντριβής και τόνος παρακλήσεως θερμής και τη Δοξολογία, αντί για τρίτο Ψαλμό.

Στο σημείο αυτό, κατά την Α΄ Εβδομάδα των Νηστειών από την Καθαρά Δευτέρα ως και την Πέμπτη, ψάλλεται ο Μεγάλος Κανόνας, ποίημα του Αγίου Ανδρέα Κρήτης, σε τέσσερις στάσεις, μία για κάθε ημέρα.

Ακολουθεί ακόμα ένας αρχαίος ύμνος, γνωστός και αγαπητός στους πιστούς κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, το «Κύριε τῶν Δυνάμεων…», που ψάλλεται σε ήχο πλάγιο β΄. Η φράση αυτή προέρχεται από τον στίχο 8 του 45ου Ψαλμού «Κύριος τῶν δυνάμεων μεθ᾿ ἡμῶν». Ψάλλεται αντιφωνικά και σε κάθε επανάληψή του προτάσσεται στίχος από τον 150ο Ψαλμό «Αἰνεῖτε τὸν Θεὸν ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ» (στίχ. και ακολουθεί το εφύμνιο «Κύριε τῶν Δυνάμεων, μεθ’ ἡμῶν γενοῦ· ἄλλον γὰρ ἐκτός σου βοηθόν, ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν, Κύριε τῶν Δυνάμεων, ἐλέησον ἡμᾶς».  

Το τρίτο μέρος ολοκληρώνεται με τις πολύ γνωστές Ευχές «Ὁ ἐν παντὶ καιρῷ…», «Ἄσπιλε, ἀμόλυντε, ἄφθορε…», «Καὶ δὸς ἡμῖν, Δέσποτα…», «Ὑπερένδοξε, ἀειπάρθενε…», «Ἡ ἐλπίς μου ὁ Πατήρ…» και «Τὴν πᾶσαν ἐλπίδα μου…»39, Κεφαλοκλισία – Απόλυση, το «Εὐξώμεθα ὑπὲρ…», το Τροπάριο «Πάντων προστατεύεις, Ἀγαθή…» ή «Σφαγήν σου τὴν ἄδικον Χριστέ…» και κατακλείεται με το «Δὶ’ εὐχῶν…».  Στο «Εὐξώμεθα»  παρατίθενται τα αιτήματα προσευχής και ο λαός απαντά με το «Κύριε ἐλέησον»